Στην Ελλάδα, από τα περίπου 70 είδη ερπετών που μπορεί να συναντήσει κανείς, μόνο 7 φέρουν δηλητήριο και είναι όλα τους είδη φιδιών. Τα 5 ανήκουν στην οικογένεια των Εχιδνιδών (Οχιές) και είναι σωληνόγλυφα¹ με σχετικά ισχυρό δηλητήριο, ενώ τα υπόλοιπα 2 στις οικογένειες των Κολουβρίδων και των Ψαμμοφιίδων και είναι οπισθόγλυφα² με ασθενές δηλητήριο, ουσιαστικά ακίνδυνα για τον άνθρωπο. Συνολικά στη χώρας μας υπάρχουν 23 διαφορετικά είδη φιδιών. Τα φίδια της οικογένειας των Εχιδνιδών (Viperidae) δεν απαντούν ποτέ όλα μαζί στο ίδιο μέρος, αλλά έχουν διαφορετική εξάπλωση ανά την ελληνική επικράτεια (βλ. εικόνα παρακάτω) και είναι τα εξής:
Από τα υπόλοιπα ερπετά κανένα άλλο δεν φέρει δηλητήριο, είτε πρόκειται για φίδι, σαύρα, χελώνα ή αμφίσβαινα και είναι όλα τους απολύτως ακίνδυνα για τον άνθρωπο.
*Μερικά αμφίβια στην χώρα μας αν χειριστούν βίαια εκκρίνουν ως άμυνα τοξικές ουσίες από αδένες που βρίσκονται στο δέρμα τους, όπως οι Σαλαμάνδρες και κάποιοι Φρύνοι. Οι ουσίες αυτές είναι ακίνδυνες για τον άνθρωπο όταν έρθουν σε επαφή με το δέρμα, αλλά θα προκαλέσουν ερεθισμό αν έρθουν σε επαφή με τα μάτια και δηλητηρίαση στην ακραία περίπτωση της κατάποσης.
Ένας Γρήγορος Οδηγός για να ξεχωρίζουμε τις οχιές από τα υπόλοιπα φίδια της χώρας μας.
Αναγνωρίζοντας τις οχιές γνωρίζουμε ότι οποιοδήποτε άλλο διαφορετικό φίδι συναντήσουμε είναι ακίνδυνο για εμάς. Σε όλες τις περιπτώσεις όμως δεν δοκιμάζουμε να χειριστούμε ένα φίδι, αλλά και δεν το σκοτώνουμε. Όλα τα ερπετά της χώρας προστατεύονται από το νόμο.
Πόσο επικίνδυνα είναι τα δηλητηριώδη φίδια της Ελλάδας;
Πολλοί είναι οι μύθοι που ακούγονται γύρω από την επικινδυνότητα των δηλητηριωδών φιδιών και πως ένα δάγκωμα Οχιάς μπορεί να σκοτώσει έναν άνθρωπο μέσα σε λίγα λεπτά. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στην περίπτωση των εντόπιων φιδιών, όταν μιλάμε για την αυτή καθαυτή δράση του δηλητηρίου τους*.
Η επικινδυνότητα ενός δαγκώματος με έγχυση εξαρτάται από την ισχύ και την τοξικότητα του δηλητηρίου καθώς και από τη συγκέντρωση αυτού στο σώμα του θύματος. Επομένως, η ποσότητα του δηλητηρίου αλλά και το βάρος και η ηλικία του θύματος αποτελούν σημαντικούς παράγοντες (η ποσότητα εξαρτάται από το είδος και το μέγεθος του φιδιού, αλλά ελέγχεται και από το ίδιο το φίδι).
Το δηλητήριο των οχιών της χώρας μας είναι κυρίως κυτταρολυτικό. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν συγκεκριμένες πρωτεΐνες στο δηλητήριό τους που στοχεύουν στις μεμβράνες των κυττάρων και προκαλούν τη λύση τους (το σπάσιμό τους). Έτσι το δηλητήριό τους ουσιαστικά καταστρέφει τους ιστούς όπου αυτό εισέρχεται. Το γεγονός ότι το δηλητήριό τους είναι κυρίως κυτταρολυτικό και όχι νευροτοξικό μας δίνει πολύ χρόνο για να μεταβούμε σε ένα νοσοκομείο σε περίπτωση που δαγκωθούμε. Τα νευροτοξικά δηλητήρια φιδιών στοχεύουν στο νευρικό μας σύστημα καταστέλλοντας τη λειτουργία ζωτικών οργάνων και είναι αυτά που μπορούν να σκοτώσουν έναν άνθρωπο μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Φίδια με κυρίως νευροτοξικό δηλητήριο, όπως η κόμπρα, το μαύρο μάμπα, κ.ά., δεν υπάρχουν στην Ελλάδα, αλλά σε εξωτικές περιοχές άλλων ηπείρων. Ως εκ τούτου, μετά από ένα δηλητηριώδες δήγμα (δάγκωμα) φιδιού στην Ελλάδα διαθέτουμε υπεραρκετό χρόνο ώστε να επισκεφτούμε εγκαίρως ένα νοσοκομείο για τις πρώτες βοήθειες. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, ο χρόνος μέσα στον οποίο ένας υγιής άνθρωπος μπορεί να χάσει τη ζωή του από δάγκωμα οχιάς της χώρας μας, χωρίς νοσηλεία, είναι μερικά εικοσιτετράωρα και όχι μερικά λεπτά ή μερικές ώρες*.
*Η μοναδική περίπτωση όπου κάποιος/κάποια μπορεί να κινδυνέψει μέσα σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα, είναι αυτή της αναφυλακτικής αντίδρασης (αλλεργικό σοκ), κάτι που μπορεί να συμβεί με οποιοδήποτε δηλητηριώδες τσίμπημα σε αλλεργικά άτομα, όπως από μέλισσα, σκορπιό, αράχνη, κ.ά., ή ακόμα και από κατανάλωση συγκεκριμένων τροφών ή εισπνοή γύρης. Η αντιμετώπιση των αλλεργικών αντιδράσεων γίνεται με συγκεκριμένα φάρμακα που δεν σχετίζονται άμεσα με δηλητηριάσεις (βλ.«Δάγκωμα φιδιού και πρώτες βοήθειες»). Μία ακόμα περίπτωση κατά την οποία η διακομιδή του θύματος σε νοσοκομείο είναι εξαιρετικά επείγουσα είναι αυτή του δήγματος στον λαιμό ή στο κεφάλι, λόγω του ότι κατά τον σχηματισμό οιδήματος (πρήξιμο) ενδέχεται να προκληθεί απόφραξη της αναπνευστικής οδού. Εντούτοις, το ενδεχόμενο δήγματος σε αυτές τις περιοχές είναι και εξαιρετικά απίθανο.
Οι οχιές είναι αργά φίδια, γι’αυτό και αν νιώσουν απειλή η πρώτη τους αντίδραση είναι να μείνουν ακίνητες προσπαθώντας έτσι να μη γίνουν αντιληπτές. Εάν νιώσουν πως έγιναν αντιληπτές θα προσπαθήσουν να απομακρυνθούν όσο το δυνατόν γρηγορότερα για να αποφύγουν τον κίνδυνο. Στην περίπτωση που τις πλησιάσει κάποιος αρκετά αρχίζουν να συρίζουν δυνατά(συριγμός) και κουλουριάζονται σε θέση άμυνας, έχοντας στραμμένο το κεφάλι τους προς την απειλή, είτε πρόκειται για άνθρωπο, είτε ζώο, προειδοποιώντας και είναι έτοιμες να χρησιμοποιήσουν την έσχατη άμυνά τους, το δάγκωμα, εάν τις πλησιάσουν σε απόσταση λιγότερη του μισού μέτρου. Παρά τους μύθους που κυκλοφορούν, οι οχιές δεν θα επιτεθούν ποτέ εάν κάποιος δεν τις αρπάξει ή έρθει τόσο κοντά, εάν δεν νιώσουν δηλαδή άμεση απειλή για την ζωή τους. Ακόμα όμως και σε αυτή την περίπτωση που κάποιος θα τις πλησιάσει στην επικίνδυνη απόσταση των μερικών 10άδων εκατοστών, οι οχιές, κατά μεγάλο ποσοστό των πιθανοτήτων, θα δαγκώσουν «στεγνά», δηλαδή χωρίς έγχυση δηλητηρίου, ως προειδοποίηση και μόνο.
Από τα 5 είδη οχιάς της χώρας μας η Οχιά της Πίνδου (ή αλλιώς Νανόχεντρα - Vipera graeca) φέρει το πιο ασθενές δηλητήριο, που σε συνδυασμό με το μικρό του μεγέθους της καθίσταται η λιγότερο επικίνδυνη οχιά. Παρ’όλα αυτά, ένα δάγκωμα της συνιστάται να αντιμετωπιστεί με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή με ιατρική περίθαλψη σε κέντρο πρώτων βοηθειών.
Εξάπλωση και των πέντε ειδών οχιάς που απαντούν στην Ελλάδα. Κλικ στην εικόνα για μεγέθυνση (Εικόνα: Konstantinos Kalaentzis).
Τα υπόλοιπα 2 είδη δηλητηριωδών φιδιών της οικογένειας των Κολουβρίδων (Colubridae), φέρουν ασθενές δηλητήριο, που σε συνδυασμό με την θέση που έχουν στην στοματική κοιλότητα τα δόντια που το εκχέουν, καθίστανται ακίνδυνα για τον άνθρωπο, ανίκανα να προκαλέσουν σοβαρές βλάβες στον οργανισμό, ακόμα και αν καταφέρουν έγχυση. Ανάμεσα στα δύο αυτά φίδια, το Αγιόφιδο φέρει το πιο ασθενές δηλητήριο αλλά είναι και το λιγότερο επιθετικό αν πιαστεί, που σημαίνει ότι πολύ σπάνια θα δαγκώσει, ενώ ο Σαπίτης διακρίνεται από σθεναρή άμυνα αν πιαστεί ή απειληθεί και το δηλητήριο ενός μεγάλου ατόμου (μεγάλη ποσότητα δηλητηρίου) μπορεί να προκαλέσει πόνο, τοπικό πρήξιμο και ίσως κάποια άλλα ελάσσονα συμπτώματα σε ευαίσθητα άτομα. Τα συμπτώματα αυτά συνθήθως υποχωρούν μετά από μερικές ώρες, χωρίς ιατρική αγωγή. Από τα δύο αυτά οπισθόγλυφα είδη δεν έχει καταγραφεί ποτέ κάποια περίπτωση που να χρήζει νοσοκομειακής εισαγωγής. Παρ'όλα αυτά, σε κάθε περίπτωση, όταν δεχτούμε δάγκωμα από οποιοδήποτε ζώο, άγριο ή ήμερο, και προκληθεί λύση/σκίσιμο/τρύπημα του δέρματος οφείλουμε να ζητήσουμε ιατρική βοήθεια. Επίσης, είναι πολύ σημαντικό να είμαστε όλοι καλυμμένοι για το βακτήριο του τετάνου, επαναλαμβάνοντας το αντιτετανικό εμβόλιο κάθε δέκα χρόνια, όχι μόνο για περιπτώσεις δηγμάτων ζώων αλλά και για κάθε είδους ανοιχτούς τραυματισμούς.
Όλα τα είδη ερπετών, αμφιβίων ή αρθρόποδων που φέρουν δηλητήριο, είτε αυτά θεωρούνται επικίνδυνα, είτε όχι, μπορούν να προκαλέσουν έντονα συμπτώματα σε αλλεργικά άτομα. Ενημερωθείτε από τον/την γιατρό σας για το ενδεχόμενο και την αντιμετώπιση της έντονης αλλεργικής αντίδρασης.
Σε κάθε περίπτωση, όταν υπάρχουν συμπτώματα πόνου και οιδήματος (πρήξιμο) ή επικίνδυνα συμπτώματα μετά από δάγκωμα φιδιού, συνιστάται η μεταφορά σε κέντρο πρώτων βοηθειών.
Γενικά, τα δηλητηριώδη φίδια της χώρας μας δεν θεωρούνται τόσο επικίνδυνα, όσο φημολογείται πως είναι. Είναι χαρακτηριστικό πως η θνησιμότητα από δήγματα δηλητηριωδών φιδιών στην χώρα μας έχει σχεδόν εκμηδενιστεί εδώ και μερικές δεκαετίες αφού υπάρχουν πλέον οι ιατρικές γνώσεις και η εμπειρία για την κατάλληλη αντιμετώπισή τους. Επίσης, είναι χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις ανθρώπων που επισκέφτηκαν το νοσοκομείο αρκετές ημέρες μετά από δάγκωμα Οχιάς χωρίς περαιτέρω κίνδυνο της υγείας τους μετά την νοσηλεία (βλ. σχετικό άρθρο: herpetofauna.at). Σε κάποιες άλλες ακραίες περιπτώσεις άτομα που δαγκώθηκαν απέφυγαν τον κίνδυνο χωρίς να μεταφερθούν σε κάποιο νοσοκομείο. Σε καμία περίπτωση αυτά τα παραδείγματα δεν αναφέρονται προς μίμηση, αλλά για να τονιστεί το χαμηλό σχετικά επίπεδο επικινδυνότητας των εντόπιων Εχιδνών προς αποφυγή πανικού και φημολογίας. Τα παραδείγματα αυτά είναι προς αποφυγή και δεν μπορούν να θεωρηθούν αντιπροσωπευτικά καθότι οι συνθήκες κάθε φορά είναι διαφορετικές, όπως διαφορετικός είναι και ο κάθε οργανισμός. Το herpetofauna.gr συνιστά αποκλειστικά την έγκαιρη διακομιδή του θύματος (χωρίς πανικό) σε νοσοκομείο σε περίπτωση δαγκώματος, για την ασφάλειά του, και την αποφυγή χρήσης οποιουδήποτε φαρμάκου χωρίς την επίβλεψη γιατρού (δείτε Δάγκωμα φιδιού και Πρώτες Βοήθειες).
● Στην Ελλάδα κάθε χρόνο δαγκώνονται μέχρι και 200 περίπου άτομα από οχιά.
● Τα στατιστικά δείχνουν ότι τα μοιραία περιστατικά είναι περίπου 1 στα 500 (ποσοστό θνησιμότητας περίπου 0.2%). - Οι θάνατοι αφορούν κατά κανόνα άτομα με βεβαρημένη υγεία ή λάθη κατά τις ενέργειες αμέσως μετά το δάγκωμα (λανθασμένες πρώτες βοήθειες, μη νοσηλεία για μέρες, κ.ά.).
● Ο χρόνος μέσα στον οποίο ένα θύμα μπορεί να χάσει τη ζωή του μετά από δάγκωμα οχιάς της Ελλάδας χωρίς νοσηλεία, είναι μερικά 24ωρα και όχι μερικές ώρες ή λεπτά, όπως φημολογείται (εξαιρείται η περίπτωση αναφυλαξίας - βλ. παραπάνω).
● Δεν έχουμε στην Ελλάδα φίδια με αμιγώς νευροτοξικό δηλητήριο που μπορούν να σκοτώσουν έναν άνθρωπο μέσα σε λίγες ώρες, όπως για παράδειγμα το Μαύρο Μάμπα στην Αφρική, ή τα Τάιπαν της Αυστραλίας.
● Μια οχιά θα προσπαθήσει να μας δαγκώσει μόνο αν την πιάσουμε, την πατήσουμε, ή την πλησιάσουμε απειλητικά σε απόσταση μερικών δεκάδων εκατοστών και ποτέ, μα ποτέ δεν θα έρθει κατά πάνω μας να μας επιτεθεί, όπως φημολογείται συχνά.
● Οι οχιές είναι δυσκίνητα φίδια και δεν μπορούν να "πεταχτούν" από απόσταση και να μας δαγκώσουν.
● Μάθετε για τις κατάλληλες ενέργειες μετά από δάγκωμα οχιάς εδώ.
1. Σωληνόγλυφα ονομάζονται τα φίδια των οποίων τα δόντια που διοχετεύουν το δηλητήριο έχουν εσωτερική δίοδο, είναι κινητά και βρίσκονται στο μπροστινό μέρος της άνω σιαγόνας.
2. Οπισθόγλυφα ονομάζονται τα φίδια των οποίων τα δόντια που διοχετεύουν το δηλητήριο βρίσκονται στο πίσω μέρος της άνω σιαγόνας και είναι σταθερά.
Σύνταξη κειμένου: Ηλίας Στραχίνης *Εμπλουτισμός με εικόνες 28/3/2020
Ένας συνοπτικός οδηγός για το πως να ξεχωρίζει κανείς τα ελάχιστα επικίνδυνα δηλητηριώδη ζώα της Ελλάδας, μαζί με οδηγίες πρόληψης και επικαιροποιημένων πρώτων βοηθειών σε περίπτωση δηλητηριώδους δήγματος. Περιέχονται περιγραφικές φωτογραφίες, χάρτης εξάπλωσης, βασικές γνώσεις για τα είδη, πρακτικές συμβουλές και άλλες χρήσιμες πληροφορίες, σε ένα σύντομο αλλά πολύ περιεκτικό εγχειρίδιο τσέπης.
)
